مطلب: ارسالی: دانشجو     ی .حسنی

استاد: ع. رضایی پور

چکیده
عملیات روانی استفاده دقیق و طراحی شده از تبلیغات و سایر امکانات به منظور تأثیر گذاری بر افکار و تمایلات گروههای دوست و دشمن است . انسان پدیده تأثیرگذاری روانی و استفاده از آن را در جنگ و سیاست تازه کشف نکرده است.
دروه حضرت علی (ع ) با قتل خیلفه سوم ، عثمان ، آغاز و با شهادت امام تمام می شود. در این دوره سه جنگ جمل ، صفین و نهروان به جامعه اسلامی تحمیل شد.
این جنگها فقط به اسب و سوار و شمشیر و نیزه محدود نیست بلکه وجوه بارز عملیات روانی؛ شبهه انگیزی ، ترور شخصیت ، استفاده ابزاری از دین و مقدسات، جعل خبر، تبلیغات ، تهدید و تطمیع نیز نمایان است.
در مقاله حاضر کوشش شده است تا در حد توان گوشه ای از این تلاشها را برای فهم بهتر این دوره مهم تاریخی آشکار سازیم.
عملیات روانی 
پس از انتشار کتاب جنگ روانی آلمان نوشته فاراگو در سال 1942 اصطلاح در دیکشنری وبستر وارد شد . اما آنچه مسلم است عملیات روانی سابقه ای به قدمت تاریخ انسان دارد چرا که انسانها برای تحت تأثیر قرار دادن طرف مقابل به شیو ه ها و ترفندهایی متوسل شده اند و این فعالیتها از ارتباط چهره به چهره در فرد گرفته تا اجتماعات کوچک و بزرگتری وجود داشته و همین نوع فعالیتها و اقدامات در زمانهای خاص مثل جنگها نیز اتفاق افتاده است .
البته باید اذعان کرد که عملیات روانی در قرون معاصر در مقایسه با دروه گذشته به خاطر گسترش تکنولوژی و ابزارهای ارتباطی بسیار متفاوت به نظر می آید. امروزه عملیات روانی تنها به دو کشور درگیر و شهروندان آنها محدود نمی شود بلکه همه دولتها ، افکار عمومی و جهانی و حتی سازمانهای بین المللی را در برمی گیرد.
عملیات روانی به دو دسته استراتژیک و تاکتیکی تقسیم می شود . عملیات روانی استراتژیک برای پیشبرد اهداف گسترده یا دراز مدت و در هماهنگی با طرح ریزی استراتژیک کلی طراحی شده است . و مخاطبان آن را شهروندان و نظامیان دشمن و کشورهای دوست و بی طرف تشکیل می دهد و به دنبال تشریح خط مشی های خود و پیوند آن با آرمان های مخاطبان هدف، برانگیختن افکار عمومی ، ایجاد تفرقه در دشمن و تأثیر گذاری بر روند تعیین تاکتیکها و استراتژیهای دشمن است .
عملیات روانی تاکیتکی در منطقه جلویی نبرد و در پشتیبانی از عملیات نظامی تاکتیکی ، طراحی و اجرا و در جهت کاهش روحیه و کارایی رزمی ، آشفته و سردر گم کردن و دعوت به تسلیم شهرهای دشمن انجام می شود. در یک تقسیم بندی دیگر عملیات روانی به دو دسته آشکار و پنهان تقسیم می شود. عملیات روانی آشکار معمولاً با استفاده از تبلیغات سفید یعنی تبلیغاتی که هویت منبع انتشار آن فاش نمی شود .
عملیات روانی به عنوان پشتیبان عملیات واقعی به کار گرفته می شود. وقتی ساختارها و زمینه های لازم برای این تغییرات شکل نگرفته باشد به کار بردن عملیات روانی به یک بلوف توخالی تبدیل می شود . بنابراین در عملیات روانی دو بخش وجود خواهد داشت :
الف ) ایجاد عملیات واقعی و عملی برای به بحران کشاندن حریف
ب) بهره برداری از موارد بحرانی در عملیات روانی برای رسیدن به مقصد
معرفی اجمالی دوره حضرت علی ( ع )
حضرت علی (ع ) اولین امام شیعیان و چهارمین خلیفه مسلمین در حالی به قدرت رسید که فضای سیاسی جامعه اسلامی ملتهب بود. معترضانی که خلیفه سوم، عثمان، را کشته بودند از ترس انتقام جویی عثمانیها ( طرفداران عثمان ) حاضر به ترک مرکز خلافت اسلامی، مدینه، نبودند . و از سوی دیگر پیراهن عثمان علم شده بود و هر کس چشم داشتی به قدرت داشت خود را صاحب این مرده ریگ می دانست . در حالی که فتوحات به جامعه اسلامی شکل نظامی بخشیده ، انباشت ثروت حاصل از آن روحیات مسلمانان را دگرگون کرده بود. و انگار التهاب فضای سیاسی- اجتماعی ناگزیر از جنگ داخلی می نمود.
طه حسین نویسنده علی و فرزندانش این فضا را به خوبی توصیف می کند :
« هیچ کدام از خلفا مقدم بر علی مانند او خلافت خود را شروع نکرده اند زیرا هیچ کس از اصحاب پیغمبر ( ص ) جز آنچه از سعد بن عباده سر زد با خلافت ابی بکر مخالفت نکرد، باز هیچ کدام از آنها مخالف با عمر عثمان نبود، ولی علی، جماعتی از یاران پیغمبر را که در هنگام وفات ازآنها راضی بود و بیشتر آنها نوید بهشت داد ، ملاحظه می کند با بیعت او مخالفت می کنند ؛ بعضی از آنها قصد کناره گیری از فتنه و بلوا دارند ، و عده ای می خواهند در صدد جنگ با او برآیند[1] »
ابتدا در برابر حاکمیت حضرت علی (ع )، مثلث طلحه ، زبیر و عایشه خود را نشان داد . طلحه و زبیر یاران سابق و عایشه همسر پیامبر ( ص ) بودند . آنها به شرایط موجود رضایت نداشتند. اما در سرزمینهای دور از مدینه ، در شام ، معاویه و شامیان در تدارک جنگی بزرگ علیه امام بودند .
نه معاویه به حاکمیت حضرت علی ( ع ) و نه مردم شام به برتری مردم عراق رضایت می دادند . جامعه جوان و آرمانی اسلام که نزاع قدرت ، فتوحات ، انباشت ثروت وجنگهای داخلی را تجربه کرده بود کم کم آماده انشعاب های جدی فکری و دینی نیز می شد. برایند این تجربه ها، ظهور خوارج بود که از اساس جامعه را به چالش کشاند . این مخالفان سه جنگ؛ جمل ، صفین و نهروان را به حکومت اسلامی تحمیل کردند.
شیوه های عملیات روانی در دوره حضرت علی ( ع )
در مقاله حاضر شیوه های مختلف عملیات روانی را در چند بخش شبهه انگیزی، ترور شخصیت، تبلیغات گسترده، استفاده ابزاری از دین و مقدسات، تهدید و تطمیع مورد بررسی قرار می دهیم .
1-شبهه انگیزی : شبهه باطلی است که به حقیقت شبهات دارد به گونه ای که تمییز آن کاری آسان نیست. حضرت علی ( ع ) در نامه بیست و دوم نهج البلاغه معاویه را به شبهه انگیزی متهم می کند[2]. یکی از شبهات مطرح شده علیه ایشان، اتهام دست داشتن در قتل خلیفه مقتول، عثمان ، بود
در جنگ جمل شبهه تقدس افراد مطرح شد. برای مسلمانان این سئوال وجود داشت که آیا می شود طلحه و زبیر دو صحابی بزرگ پیامبر ( ص ) و عایشه ام المومنین بر باطل همدست شوند [3]؟
و شاید سخت ترین شبهات، شهبه حکمت خداوند بود که در جنگ صفین مطرح شد و باعث انشعاب در سپاه امام گردید. شبهه حکمیت از موارد عملیات روانی تاکتیکی محسوب می شود که نتیجه آن کاهش روحیه و کارایی رزمی و ایجاد تفرقه و آشفتگی در سپاه امام بود .
2- ترور شخصیت : اشعار نسبتاً قابل توجهی از دوره امام باقی مانده است که گواه بر عملیات روانی پنهان علیه ایشان است. مثلاً در اخبارالطوال از قول حجاج بن خزیمه آمده است :
« همانا پسران عمویت عبدالمطلب پیشوای رستگوی شما کشتند و تو { معاویه } سزاورتر مردم برای قیام هستی »[4] . کعب بن جعیل مداح معاویه در شعری خلافت امام و حاکمیت عراقی ها را انکار می کند و عیب آنان را همراهی با بدعت گزاران دانسته است. [5]
هجمه ها آن قدر علیه خلیفه مسلمین بود که عده ای از جوانان شامی از دیدن نماز خواندن ایشان تعجب کردند و حتی خوارج ایشان را به کفر متهم ساختند. امام در خطبه بیست و هشت نهج البلاغه در نکوهش کوفیان می گوید که بانا فرمانی خود چنان رأی و تدبیر مرا تباه کردید که قریش مرا به بی دانشی در امور نظامی متهم می کند[6] . ترور شخصیت امام علی ( ع ) تا آنجا پیش می رود که مردم عراق او را به دروغگویی متهم می کنند . در خطبه هفتاد و یک نهج البلاغه آمده است :
« پس از ستایش پروردگار ! ای مردم عراق ! ... آگاه باشید! من با اختیار خود به سوی شما نیامدم بلکه به طرف دیار شما کشانده شدم، به من خبر دادند که می گویید علی دروغ می گوید[7] !» .
چگونه می شود که شخصیتی چون امام علی ( ع ) صحابه بزرگ پیامبر، از سابقین اسلام و پسر عمو و همسر دختر پیامبر (ص ) متهم به دروغگویی، کفر و قتل می شود؟
عملیات روانی دراز مدت و گسترده مخالفان و دشمنان امام علیه ایشان آن قدر گسترده بود که چنین زمینه ای را فراهم ساخت. بررسی نامه های بین امام و مخالفانش و اشعار باقی مانده از آن دوره گوشه ای از آن تلاشها را نشان می دهد .
3- تبلیغات گسترده : جعل خبر و انتشار گسترده آن از دیگر شیوه های مخالفان امام بود . خبر قتل خلیفه سوم عثمان به گونه ای پخش شد که انگار به تحریک حضرت علی و یا همراهی ایشان بوده است. مخالفان در جنگ جمل و صفین خود را خون خواه خلیفه مقتول می دانستند. تبلیغات وقتی دانش و درایت مردم در سطح پایینی باشد نقش مؤثری در تحریک و برانگیختن مردم دارد[8] .
معاویه بخصوص سه گروه قراّء ، شاعران و محدثان را به کار گرفت تا بلیغات گسترده ای را به سود خود به راه اندازد.
شرحبیل که از بزرگان شام بود در نتیجه عملیات روانی پنهان معاویه، حضرت علی ( ع ) به قتل خلیفه سوم متهم کرد[9]. همین شخص به عنوان یکی از ابزارهای تبلیغی معاویه به همه شهرهای شام یکی پس از دیگری رفت و به مردم می گفت که علی عثمان و دوستداران او را کشته است[10].
4- استفاده ابزاری از دین و مقدسات : دین و مقدسات نقش مهمی در برانگیختن مردم ایفا می کنند. استفاده از ظاهر دین و متشابهات دینی شایعترین نحوه استفاده ابزاری از دین است . جامعه کاملاً مذهبی دروه حضرت علی ( ع ) زمینه را برای طراحی و اجرای چنین شیوه ای فراهم کرد صحابه بزرگ پیامبر (ص ) در واقع شخصیت های کاریزماتیک این عصر بودند. معیار مردم برای سنجش حق و باطل این این اشخاص بودند[11].
خوارج با استناد به قرآن شعار « داوری تنها از آن خدا وند است » را سر دادند. و همانطور که امام که در خطبه چهل فرمودند کلمه آنها حق بود ولی از آن اراده باطل کردند[12].
یاران امام در جنگ صفین زمانی که قرآن بر سر نیزه ها رفت تسلیم استفاده ابزاری از تقدس قرآن شدند. معاویه جنگ شکست خورده را با این حربه به پیروزی تبدیل و امام را مجبور به تغییر تاکتیک کرد.
5- تهدید وتطمیع : سواد جامعه عصر امام به خاطر موقعیت متزلزل اقتصادی، اجتماعی و سیاسیشان بیشتر مذبذب بودند و با هر فشاری به انفعال سیاسی کشیده می شدند. به همین خاطر تهدید راه کار معاویه برای همراهی و به انزوا کشاندن توده مردم بود. دراخبار الطوال می خوانیم که فرستاده معاویه خطاب به یاران امام گفت :
« اینکه سخن مرا گوش دهید و بفهمید من در شام پنجاه هزار مرد را پشت سر گذاشته ام که زیر پیراهن عثمان ریش های خود را از اشک خود خیز کرده اند و پیراهن عثمان را بر سر نیزه زده اند و سوگند خورده اند که شمشیرهای خود را غلاف نخواهند کرد تا قاتلان عثمان را بکشند یا در این راه از جان خود بگذرند[13] ».
معاویه با حمله و غارت سرزمین های تحت سیطره امام به دنبال تهدید فضای امنیتی بود. نویسنده کتاب علی و فرزندانش تحلیل جالبی از عملیات روانی استراتیژیک معاویه دارد:
« علاوه بر این از این عمل تجربه آموخت و دانست که هنوز موقع آن نرسیده که در عراق علناً با علی جنگ کند، بنابراین نقشه دیگری اتخاذ کرد که از جنگ علنی کم ضررتر و بی اهمیت تر نبود، و شاید از حیث ایجاد بیم و ترس واضطراب از آن خطرناکتر بود و شاید این رویه را برای این اتخاذ کرد تا مردم عراق را در ترس و هراس همیشگی قرار دهد. و به آنها بفهماند که قدرت علی به قدری ضعیف و سست و در مانده شده که سودی برایشان ندارد و شری از آنها دور نمی کند و قادر بر دفع بدی از آنها نمی باشد بنابراین همیشه در معرض تاخت و تاز معاویه قرار دارند و هر قدر بخواهد می تواند به جان و عرض و ناموس تعرض کند[14] ».
خوارج نیز از همان ابتدای ظهور خود جامعه اسلامی را مورد تهخدید قرار دادند. در مروج الذهب مسعودی آمده است :
« خوارج در مدائن عبدالله ابن خباب ... بکشتند، سر او را ببریندند و شکم زنش را که آبستن بود دریدند و زنان دیگری را نیز بکشتند[15] ».
ام راهکار معاویه برای نخبگان جامعه نه تهدید بلکه تطمیع بود. بزرگترین تطمیع معاویه دادن حکومت مصر به عمروعاص بود. در اخبارالطوال آمده است که عمروعاص به معاویه گفت :
« ولی اگر من تو را در کارت همراهی و یاری کنم تا به آنچه می خواهی برسی چه چیز بهره من خواهد بود؟ معاویه گفت هر چه خودت بگویی، عمرو گفت تا هنگامی که تو فرمانروا باشی حکومت مصر ویژه من باشد[16] ».
و در فتوح ابن اعثم کوفی نیز آمده است :
« این خبر فاش که معاویه طائفه ای را مواجب به انعام داد، دیگری را معیشت و اقطاع داد و دیگران را به رحمت نیکو و صفتی عالی بستود و شفقتی داد[17]. »
جنگهای دوره حضرت علی (ع )
جمل : حضرت علی ( ع ) قبل از اینکه در جنگ سرنیزه های جمل فاتح شود، در نبرد روانی علیه سپاه جمل پیروز شده بود. بصره پایگاه اصلی اصحاب جمل قبل شروع جنگ شاهد رفت و آمد فرستادگان امام بود. این سفیران مردم را به اطاعت از جماعت و پذیرش حاکمیت اسلامی فرا می خواندند. امام در روز نبرد از نماز صبح تا نماز ظهر آنها را به صلح فراخواند و دقایقی قبل از شروع جنگ چنان با زبیر یکی از بزرگان جمل صحبت کرد که از ادامه کار پشیمان شد. دینوری در این باره می نویسد :
« در این هنگام به زبیر به پسر خود که پرچم بزرگ را در دست داشت نزدیک شد و به او گفت پسر جان برمی گردم و می روم، عبدالله پرسید برای چه؟ گفت مرا در این کار بصیرتی نیست و علی هم موضوعی را به یاد من آورد که آن را فراموش کرده بودم. تو هم ای پسر همراه من باز گرد[18] ». مقاومت اصحاب جمل گرد شتر عایشه بود. و انگیزه آنها جنگ در کنار ام المومنین و در برابر قاتلان خلیفه مقتول بود. در تاریخ کامل آمده است که سپاهیان امام آهنگ شتر عایشه کردند و گفتند :
« اینان همچنان پایدار باشند مگر آنکه اشتر از پایی درآید[19] ». کار چنان بود که در کنار شتر و بر لگام آن چهل مرد کشته شد .
حضرت علی (ع ) در جنگ با دستور حمله به شتر عایشه و از پا در آوردن آن در واقع در یک عملیات روانی تاکتیکی به دنبال کاهش روحیه و کارایی رزمی دشمن بود.
صفین : در نبرد صفین بطور ملموس و آشکار عملیات روانی را درک می کنیم. سازمان نظامی امام تا نزدیکهای چادر معاویه نیز رفت اما سر انجام در برابر ترفندهای سیاسی متوقف شد. قدرت نظامی سپاه عراق از همان ابتدا برای معاویه آشکار بود. به همین خاطر به دنبال وقت کشی برای تدارک بهتر بود. جنگ جمل این فرصت را به او داد.
در این فرصت به دست آمده، تدارک معاویه به همان اندازه که نظامی بود، جنبه رو.انی نیز داشت. معاویه عمروعاص را که از دهات عرب بود با قول استانداری مصر با خود همراه کرد و شرحبیل بن سمط کندی از بزرگان شام را با جعل خبر که علی در ردیف قاتلان خلیفه مقتول است آماده نبرد کرد. البته در ورد شرحبیل به جنگ نباید انگیزه نزاع شامی- عراقی را از نظر دور داشت. برای مثال کعب بن جعیل مداح معاویه در شعری می گوید:
« شامیان را می بینم که حکومت عراقیان را مکروه می دارند و مردم عراق هم آنان را ناخوش می دارند. هر یک از ایشان دشمن و کینه توز دیگری است و این را هم برای خود دین و آیین می دانند[20] ».
وقتی معاویه و عمروعاص صدای شمشیر سربازان امام را در کنار چادر خود می شنیدند آخرین تیر خود را با بر سرنیزه کردن قرآن و دعوت به حکمیت آن رها کردند. سپاه عراق خیلی زود دچار تفرقه شد و جنگ را در آستانه پیروزی رها کرد.
حضرت علی ( ع ) در حال تدارک برای جنگ با معاویه بود که جنگ جمل و بعد از ماجرای حکمیت جنگ نهروان به ایشان تحمیل شد و در آستانه سومین تدارک به شهادت رسید. این دو جنگ و شهادت ایشان معاویه را نجات داد. نمی توان حداقل بطور غیر مستقیم نقش معاویه در جنگ جمل و نهروان انکار کرد. به نظر می رسد عملیات روانی استراتژیک معاویه بر مبنای ایجاد تفرقه و تأثیر گذاری بر روند تعیین تاکتیک و استراتژی نظامی امام استوار بود. معاویه با به راه انداختن این دو جنگ در واقع استراتژی نظامی امام را که مبتنی بر حمله گسترده و سریع به معاویه بود قبل از صفین به تأخیر انداخت و بعد از صفین به کلی خنثی کرد.
نهروان: خوارج جنگ را با ایجاد شبهه حکمیت خداوند شروع کردند آنها مدعی شدند که داوری تنها از آن خداوند است. در برابر این شبهه که در خود حق و باطل در هم پوشانده بود. تعداد قابل ملاحظه ای از یاران امام دچار شبهه شدند. آنها در حرکت دوم خود ، با اتهام کفر به ترور شخصیتی امام پرداختند. و اما در آخرین عملیات روانی خود با قتل کسانی چون عبدالله بن خباب و همسرش ام سنان صیداوی وتهدید مخالفانشان فضای رعب ووحشت را ایجادکردند. مقابله امام باحملات روانی خوارج چنان بودکه سپاه آنهاهنگام آغازنبردحداکثرچهارهزارنفربود.این درحالی است که فقط کشته های اصحاب جمل بیست وسه هزارنفربودودرنبردصفین نیزچهل وپنج هزارنیروی شامی کشته شدند[21].
مسعودی به روشنی دراین باره می نویسد:
« وقتی علی رضی الله عنه به انها رسید و به ترک خلاف دعوتشان کرد متفرق شدند و عبدالله بن وهب با هزار و هشتصد و به قولی هزار و پانصد و به قولی هزار و دویست کس بماند و همگی جز چند کس کشته شدند . گویند علت تفرقه خوارج چنان بود که وقتی علی علیه السلام خوارج را احاطه کردند. آنها بانگ زدند ای برادران برای بهشت رفتن شتاب کنید. عبدالله بن وهب گفت :
"شاید هم برای جهنم رفتن" و کسانی که از او جدا شدند گفتند : همراه مردی شکست زده پیکار می کنیم و از او جدا شدند[22] ».
فروه بن نوفل اشجعی که از سران خوارج بود در علت جنگ با امام و این که چه کسی بر حق است چنان دچار تردید شد که همراه عده ای از یاران خود ادوگاه جنگ را رها کرد و گروهی دیگر از خوارج نیز خود را به کوفه رساندند و گروهی نیز به سپاه امام علی (ع ) در آمدند[23]».
نتیجه گیری
کانون توجه تاریخ نگاری سنتی اسلامی، جنبه نظامی جنگ است و هر دوره ای را با جنگی شروع و با جنگی تمام می کند. در مقاله حاضر تلاش شده است بر خلاف روند شایع به عملیات روانی و وجوه بارز و اثرات آن در جنگهای این دوره پرداخته شود. در این مقاله ابعاد مختلف عملیات روانی شامل عملیات روانی استراتژیک، روانی تاکتیکی، پنهان و آشکار مورد توجه قرار گرفت و شیوه های متنوع عملیات روانی شامل شبهه انگیزی، ترو شخصیت ، استفاده ابزاری از دین و مقدمات ، تهدید و تطمیع به طور مفصل بحث و بررسی شده است با بررسی و تحلیل متون تاریخی مشخص شد که معاویه دستگاهی منسجم جهت عملیات روانی علیه امام علی (ع ) مهیا کرده بود و نتیجه آن را در اوج نبرد صفین گرفت . اما عملیات روانی اصحاب جمل و نهروان در واقع نه به خود آنها بلکه بیشتر به معاویه سود رساند به نظر می آید دستگاه منسجم عملیات روانی معاویه حداقل بطور غیر مستقیم در جنگ جمل و نهروان نیز مؤثر بود.
 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: